Ministeren som skaut under avrettingar

Livshistoria til Sverre Riisnæs (1897–1988) frå Vik i Sogn er truleg den aller mest spesielle og dramatiske av alle Vidkun Quisling sine statsrådar under andre verdskrig. Frå å sympatisere med Arbeidarpartiet, snudde den framgangsrike juristen brått om i juli 1940 og melde seg inn i Nasjonal Samling (NS). Reichskommissar Josef Terboven utnemnde Riisnæs til justisminister den 25. september 1940, ein posisjon han hadde under heile krigen. Riisnæs stod fram raskt som sterkt tyskvenleg og ein ihuga nazist.

– Tyskland har gått til åtak på oss, seier mange, og vi har i dag tysk okkupasjon vi. Men skal det verkeleg vere nødvendig evig å måtte slå fast at Tyskland har ikkje angripe landet vårt, sa Sverre Riisnæs mellom anna i ein av dei mange radiotalane han heldt under krigen.

Nasjonalistisk oppvekst i Vik

Sverre Riisnæs vart fødd i november 1897 og vaks opp i Vik i Sogn. Han var son av politimeister Harald Johan Riisnæs som både var utprega nasjonalist og tyskvenleg.

Det store høgdepunktet for familien Riisnæs var då tyske Keisar Wilhelm var på sine årlege sommarferiar i Sogn tidleg på 1900-talet. Då stilte dei seg opp og vinka til keisaren då han køyrde forbi. Etter middelskule i Bergen og landsgymnas i Volda, tok Riisnæs juridikum i Kristiania hausten 1919, gifta seg i 1920 og fekk i 1927 ein son. Etter dette jobba han tre år som dommarfullmektig på Sunnmøre og i Sogn, og 12 år som politifullmektig, først i Kristiansund og frå 1925 i Oslo. 1934 vart han statsadvokat i Buskerud og Oppland.

Heldt kontakt med heimbygda

Sjølv om Riisnæs for lengst hadde flytta til Oslo og vart fullt oppteken med jobben i regjeringa saman med Quisling, heldt han kontakt med folk frå heimbygda Vik. Han hadde mellom anna hyppig brevveksling med NS-lensmannen i bygda, John Olsen Vikøren. I eit av breva skriv Riisnæs om kor glad han er over at lensmannen er ein god NS-mann. Samtidig påpeikar han kor trist det er at store delar av det norske folk ikkje støttar NS og tyskarane.

Lensmannen stolt av Riisnæs

Lensmann Vikøren skriv tilbake at han er stolt og glad over at Vik gjennom Riisnæs på ein heidersfull måte vil bli omtalt i Noreg si framtidige historie.

Riisnæs var oppriktig glad for støtta han fekk frå lensmannen i heimbygda, og heldt stadige talar der han prøvde å overtale massane til å støtte NS og tyskarane.

– For første gong på 1000 år gjeld kampen igjen for det norske folk og for rasen vår, sa Riisnæs mellom anna.

Var ved austfronten

Saman med politiminister Jonas Lie var Riisnæs ein periode i 1941 med Waffen-SS på Balkan. Der arbeidde han som krigskorrespondent for NRK radio og avisa Fritt Folk. Riisnæs var også ein periode i Finland, saman med mellom andre Karl Marthinsen, sjefen for det norske tryggingspolitiet. Riisnes føreslo også å sende tusenvis av norske unggutar til austfronten for å kjempe saman med tyskarane mot russarane. Heldigvis vart ikkje forslaget hans sett ut i livet.

Vart heidra

For innsatsen som visekorporal i Waffen-SS vart Riisnæs tildelt æresgraden SS-Standartenführer. Det var uvanleg å tildele så høge gradar til ikkje-militært personell. Riisnæs vart også tildelt krigsfortenestekorset med sverd. Riisnæs var oppteken av uniformer, og gjekk under krigen ofte i uniform med tilhøyrande høge lêrstøvlar, enkelte gonger i hirduniform, men som regel i Germanske-SS Noreg-uniforma.

Nazifiserte rettsapparatet

Som justisminister var Riisnæs ansvarleg for nazifiseringa av rettsapparatet. Han fekk

sett inn nazivenlege høgsterettsdomarar, og var hovudmannen bak politiet sin særdomstol, som vart oppretta i samband med saka mot politimannen Gunnar Eilifsen i august 1943.

Det enda med at Eilifsen etter press frå tyskarane vart dømd til døden og dagen etter avretta. Dette fordi han hadde nekta å arrestere tre jenter som ikkje hadde møtt til arbeidsteneste.

–Spesiell personlegdom

Erland Pettersen, historikar og underdirektør ved Riksarkivet, har sett seg grundig inn i saka om Sverre Riisnæs.

– I dei rettspsykiatriske rapportane blir Riisnæs framstilt som svært intelligent, men med unormale sosiale trekk. Han skal ha vore skrøpeleg og engsteleg som barn. Han blir framstilt som utprega påverkeleg og tilbøyeleg til heltedyrking. Det går også fram at han var påfallande barnsleg i vaksen alder, fortel Pettersen.

Frå 1. januar i år er alle landssviksaker i utgangspunktet opne for innsyn, men i Riisnæs-saka får vi framleis ikkje sjå alle dokumenta. Dette fordi saka har ein så spesiell karakter, fortel Pettersen.

– Det er mellom anna ein del brev Riisnæs har send sin eigen familie som framleis ikkje er opne for innsyn, seier han.

Pådrivar under arrestasjonen av jødane

Både før og under aksjonen mot jødane hausten 1942, var Riisnæs ein pådrivar. Av dei 771 jødane som vart deporterte frå Noreg, var det berre 34 som overlevde. Han var sjølv overtydd antisemitt og var ei drivkraft og ideologisk leiar i Germanske SS Noreg.

– For første gong på 1000 år gjeld kampen igjen for det norske folk. Det gjeld det same for heile rasen vår, for alle europas folk, sa Riisnæs mellom anna i ein radiotale.

Kravde hemn etter likvidering

8. februar 1945 vart sjefen for NS sitt tryggingspoliti, Karl Marthinsen, likvidert av folk frå heimestyrkane. Riisnæs, som var ein nær ven av Martinsen, reagerte kraftig. NS og tyskarane kravde hemn. Som svar på likvidasjonen vart 28 nordmenn avretta på Akershus festning. 20 vart drepne den 9. februar. Dei åtte siste dagen etterpå.

Skaut sjølv under avretting

Det har vore påstått at Sverre Riisnæs deltok sjølv under avrettingane og at han skaut med sin eigen tenesterevolver. No viser det seg at Riisnæs sjølv har fortalt om denne gruvekkjande hendinga til psykiatrane. Han har også vedgått dette i politiavhøyr som NRK har fått tilgang til i Riksarkivet. Samtidig nektar han for at han sikta på offera då han skaut.

Forskansa seg

Fallet frå makta var brutalt for Sverre Riisnæs. Ved frigjeringa 8. mai 1945 forskansa han seg i nesten fire døgn saman med politiminister Jonas Lie og statspolitisjef Henrik Rokstad på Skallum gard i Bærum. Huset dei oppheldt seg i var fullt av våpen og sprengstoff, og dei var omringa av styrkar frå heimefronten.

Greidde ikkje å ta livet sitt

Jens Wulfsberg var sjef for Milorg-aksjonen mot dei tre norske nazipolitikarane. Slik opplevde han det som skjedde då Riisnæs endeleg overgav seg, fortalt til NRK radio i 1989.

– Riisnæs kom ned til vaktene våre med eit kvitt tørkle over hovudet. Han fortalde at Jonas Lie døydde for ein time sidan, at Rokstad hadde skote seg og at han sjølv valde å stå til ansvar for det han hadde gjort. Han fortalde opne om det som hadde skjedd på Skallum. Riisnæs hadde sine eigne planar og hadde ikkje tenkt å ta livet sitt. Eg meiner også at han seinare spelte sinnssjuk, sa Wulfsberg.

Stod fram som sinnssjuk

Riisnæs var fullt klar over at dei grove brotsverka han hadde gjort deg skuldig i, ville føre til dødsstraff. Då saka kom opp for retten stod Riisnæs fram som komplett sinnssjuk.

Han viste ein bisarr oppførsel i fengselet og ikkje minst i retten. Dette fortalde no avdøde Nils Johan Ringdal som har skrive biografien "Gal mann til rett tid". Historikaren Ringdal lét seg intervjue av NRK radio på 1980-talet.

Visste korleis sinnssjuke oppfører seg

Ringdal konkluderer med at Riisnæs i stor grad var ein spelar og kalkulert simulant.

– Når ein les aviser frå den tida får ein inntrykk av eit makabert skodespel. Riisnæs skreik, ropte og spelte, samtidig som han innimellom hadde forunderleg gode juridiske poeng.

Ifølgje Ringdal var det av avgjerande betydning at Riisnæs som statsadvokat før krigen hadde skaffa seg veldig god kunnskap om faget rettspsykiatri, og at han visste kva som skulle til for å kunne bli kjend sinnssjuk og dermed sleppe straff.

– Sjølvsagt spelte dette ei avgjerande rolle både under observasjonen og under sjølve rettssaka. Han hadde inngåande kunnskap om psykiatri og juss. Dermed hadde han det beste utgangspunkt for å spele godt.

Ringdal påpeika vidare at Riisnes hadde utvikla eit nært forhold nettopp til dei psykiatrane som i landssviksaka kunne avgjere om han skulle få leve eller døy.

Sperra inne på sinnssjukehus.

Det enda med at Riisnæs vart plassert på Reitgjerdet sjukehus i Trondheim for observasjon. I 1948 vart det konkludert med at han var for sjuk til å kunne stillast for retten. I motsetning til dei fleste andre, vart Riisnæs friskare av å vere innesperra på Reitgjerdet.

Fekk kontakt med barnebarna

Etter å ha vore på Reitgjerdet i 12 år, vart Riisnæs i 1958 utplassert på eit lite småbruk på Fosen i Trøndelag. Han vart derimot ikkje friskmeld. Då kunne saka mot han bli teken opp igjen.

Etter kvart flytta Riisnæs til eit lite småbruk i Solør. På småbruket fekk han besøk av tidlegare frontkjemparar. Også barnebarna var på besøk hos Riisnæs. NRK har vore i kontakt med barnebarna hans, men dei ønskjer ikkje å uttale seg NRK.

Reiste til utlandet

I 1973 var saka mot Riisnæs forelda og han fekk passet sitt attende. I 1974, 76 år gamal, reiste han til Italia. Riisnæs konverterte til katolisismen og budde i eit kloster på Sicilia.

Året etter drog han til Wien og vart buande der heilt fram til 1985.

I dei rettspsykiatriske rapportane blir det også omtalt at vanskelege forhold i barndomsheimen i Vik har prega Riisnæs resten av livet.

– Riisnæs fortalde mellom anna om mykje uro i heimen, der faren drakk seg full og laga skandale i heimbygda Vik, fortel Pettersen.

Skulle ta sjølvmord

Hans Fredrik Dahl, ein av Noregs fremste krigshistorikarar, har sett seg godt inn i Riisnæs-saka. I eit tidlegare radiointervju med NRK kom han med følgjande refleksjonar.

– Sverre Riisnæs skulle gjere sjølvmord ved frigjeringa i 1945, men gjorde det ikkje. Han vart stilt for retten og ville opplagt fått dødsstraff dersom saka hans hadde vorte ført. Sett i det perspektivet er det påfallande at Riisnæs av alle Quisling sine ministrar var den som overlevde, sa Dahl.

Dei fleste andre ministrar døydde under krigen, vart avretta etter krigen eller døydde etter å ha sona fengselsstraff.

– Riisnæs var i heile sin psykiske struktur ein spelar, ein person som heilt på kanten av stupet utnytta alt, før han trekte seg attende igjen, sa Dahl.

Møtte opplagt Riisnæs i Wien

Historikar Stein Ugelvik Larsen møtte Sverre Riisnæs i 1984 i Riisnæs sitt husvære i Wien, der han budde saman med ei kvinne.

– Riisnæs var ein person som var ved sine fulle fem og som var frisk og opplagt, fortel Ugelvik Larsen.

– Så det var ingen teikn eller symptom på at Riisnæs var sinnssjuk?

– Det var ikkje noko i det heile som vitna om det. Han verka roleg og bestemt.

Svarte ikkje på om han spelte sinnssjuk

– Mange har hevda at Riisnæs spelte sinnssjuk for å sleppe dødsstraff. Kva sa han om dette?

– Han fortalde med eit underleg smil at han hadde studert psykologi og at han kjende til symptoma på sinnslidingar. Samtidig påpeika han kva forferdeleg press han var under like etter frigjeringa i 1945.

– Vedgjekk han at han spelte sinnssjuk?

– Det svara han ikkje direkte på. Han sa det på ein slik måte at han både kan ha spelt sinnssjuk og at han verkeleg var sinnssjuk.

Viste ingen anger

– Viste Riisnæs noko form for anger for det han hadde gjort under krigen?

– Nei, det kom ikkje fram noko signal i løpet av samtalen som tyda på at han angra. Han fortalde at NS-regjeringa hadde styrt landet bra under svært vanskelege forhold.

– Korleis var det å ha dette møtet med nazisten Riisnæs?

– Som krigshistorikar har eg snakka med fleire av dei mest sentrale norske nazistane etter krigen. Som dei andre nazistane, stod Riisnæs fram som ein vanleg person som var i eit system som var forferdeleg.

Mange trur dei stod fram som bødlar som det nærmast lynte frå. Slik var det ikkje, seier Ugelvik Larsen.

Sverre Riisnæs flytta attende til Norge i 1985 og døydde tre år seinare på Hovseterhjemmet i Oslo, 90 år gamal.