Denne romanen hadde vore uuthaldeleg å lese dersom han ikkje hadde vore lagt i munnen på ei gatesmart tenåringsjente som er heimekjent i det ekstreme. Som veit når ho skal forsvinne, og når ho skal lage bråk. Nesten alltid veit ho det.
Scenen er ein arbeidarklassebydel i ein nordirsk by midt i «The troubles»: Konfliktane mellom IRA og statsmakta er på sitt mest intense. Vi snakkar truleg om slutten på 70-talet.
Den 18 år gamle jenta har ikkje namn. Det har ikkje dei ni søskena hennar heller. IRA er ikkje nemnt, ord som «katolikkar» og «protestantar» er fråverande. Kva har vi då? Jo, ein forfattar som er frå Nord-Irland. Og ørsmå hint i teksten.
Frykta for gråsonene
Effekten er slåande: Dette handlar om Nord-Irland og det handlar om alle samfunn der motsetningane er steile, anten det er snakk om borgarkrig, borgarkrigsliknande tilstandar eller meir latente spenningar.
Fiendane er rundt på alle kantar, og IRA held streng justis. Den som bryt «bydelens regler» tek ein stor risk. Den som oppfører seg merkeleg, er i faresona. Har namnet ditt hamna i ryktemaskina, ligg du tynt an. IRA har eigne domstolar, eige politi og endåtil eigne sjukestover som lappar saman dei såra etter beste evne: Sjukehuspersonalet kan bryte teieplikta.
Romanen diskuterer ikkje om IRA hadde ei god sak, eller om metodane dei brukte var nødvendige. I staden studerer Anna Burns mekanismane.
Lat oss ta gråsonene:
Då fransklæraren på vaksenopplæringa les eit dikt der himmelen får andre fargar enn blå, blir det protestar. Lærarinna peikar ut vindauget der kveldssola har tatt i bruk heile paletten. Det hjelper ikkje. Himmelen er blå. Blå.
Eller ta «kanskje-kjærasten» som er glad i femi aktivitetar som å lage mat.
Eller kvinnegruppa som snakkar om solidaritet mellom kvinner verda over. Det må inkludere protestantar. Alle er livredde for at dei skal stille opp i ein demonstrasjon, for då er slaget tapt.
Kort sagt: Menn er menn og kvinner skal stø mennene i kampen. Homoar, kvinnfolk med grenselaus kontaktflate, dikt der himmelen ikkje er blå: Slik oppløysing av kategoriane kan viske ut linja mellom «oss» og «dei».
Uvanleg sterk roman
Den unge helten vår er sjølv i gråsona: Ho les bøker – mens ho går. Så ein dag blir ho omringa av ein høgtståande paramilitær som veit alt om henne. Rekrutterer han henne til IRA, eller vil han ha sex? Rykta om romanse går før ho veit kven han er. Er ho no trygg, eller er ho i livsfare?
Ho veit ikkje, vi veit slett ikkje. Etter at ho har gått ein tur gjennom bydelen er denne lesaren fullstendig utkøyrt. Situasjonen etsar på språket, på kjærleiken, på fantasien, på sansen for det vakre. Sjølv solnedgangen er systemundergravande.
Burns forfølgjer livsvilkåra ned i dei aller minste detaljar. Dette kan ho. Stemma til jenta står fjellstøtt i teksten, også når jenta sjølv vaklar. Av og til er dei feite klisjeorda heilt presise: Dette er rått, vakkert, originalt, gripande og sterkt. Ferdig snakka.
