Å vekse opp under Khrusjtsjov og Bresjnev var ingen fest, men drama var det. I romanen «Det store grønne teltet» tek den russiske forfattaren Ljudmila Ulitskaja lesaren tilbake til etterkrigstida.
Det gjer ho ved å trylle fram eit mylder av personar: høg og låg, byfolk og bønder, drankarar, døgeniktar og drøymarar. Mest unge moskovittar.
Dette er kjent stoff for forfattaren; ho var ein av dei.
Mot den mørke bakgrunnen av sensur og overvaking spelar det seg ut ei fargerik, komisk, absurd, uhyggeleg og direkte livsfarleg historie om å leve og overleve når ein no er fødd inn i verda på slutten av stalintida.
Forrædar i eksil
Ljudmila Ulitskaja (f. 1943) er ein populær forfattar i heimlandet. Ikkje hjå Putin, rett nok. Dei seinare åra har ho ytra seg stadig meir kritisk til han.
Ho er aktiv i menneskerettsorganisasjonen Memorial som i fjor var iblant mottakarane av Nobels fredspris.
I februar for eitt år sidan drog Ulitskaja i eksil til Tyskland. Då var romanen «Det store grønne teltet» allereie 11 år gammal.
Ei utilsikta side ved krigen i Ukraina er ein frodig straum av interessant litteratur frå Ukraina og Russland.
Somme vil kanskje kjenne namnet Ulitskaja frå før. Dette er fjerde boka hennar på norsk, og ho står dessutan stadig på lista over folk som er føreslått til Nobelprisen i litteratur.
Død kattunge og evig vennskap
Det startar med ein kattunge som nokon ungdommar brukte som kasteball. Tre gutar i barneskulealder tek seg av det stakkars dyret, som døyr ganske snart.
Men vennskapet mellom Ilja, Mika og Sanja overlever gjennom dei 30 åra romanen tek for seg, sjølv om lagnaden – eller KGB – fører dei i svært ulike retningar.
Rundt dei tre finst det eit vell av personar: kjærastar, spionar, mødrer, bestemødrer, lærarar, vener og svikarar, dei to siste kan gjerne vere ein og same person.
Romanen er som dei store, russiske 1800-talsromanane: Lik ei brei elv som av og til forgreinar seg for deretter å vende tilbake til hovudløpet.
Det går likevel an å henge med. Historia er lagt i munnen på ein myndig, allvitande forteljar som styrer oss fram og tilbake gjennom dramatikken utan å sjølv å gje etter for kjenslene.
«Moren (…) slo ham der hun traff med sine magre små never, og brølte med høy, bristende stemme til hun selv ramlet over ende. Mange år senere, da Mitja var blitt lege, stilte han diagnosen hysteri for henne.»
Men då var mora død. Dette er ein av alle dei perifere personane som er portrettert med få ord og stor presisjon.
Vakkert og forferdeleg
Den skarpsynte forteljaren i romanen viser ikkje minst kva som skjer med menneske i eit system der tysting kan føre deg sjølv til eit høgare nivå både i karriere og materiell velstand. Svik og egoisme blir sjølve vinnarformelen.
Somme prøver å opponere, som Ilja. Han spreier illegal litteratur og får svi for det. Sanja har levd i eksil i den klassiske musikken frå han var liten. Mika er det gode mennesket som hjelper folk i trøbbel utan å stille spørsmål. Han lever farlegast av dei tre.
Kort sagt: Ljudmila Ulitskaja fortel ein heilt annan versjon av Sovjet-historia enn Putin.
Dette er ein roman om kva eit totalitært samfunn gjer med folk. Men det er også ei historie om vennskap som langt overskrid eigne interesser.
Det er historia om kjærleik, både gjensidig og einsidig.
Ikkje minst er det ei historie om alle dei fantastiske gamle kvinnene og alle lærarar som ser slike farlause raringar som Ilja, Mika og Sanja. Skildringa av dei nakne gamle kvinnene i badestampen og av litteraturlæraren som opna verda for dei tre, vil eg hugse for all framtid.
«Det store grønne teltet» er vakker og forferdeleg på same tid.
Hei!
Eg er hovudkritikar av skjønnlitteratur i NRK. Les gjerne bokmeldingane mine av «Aleksandra» av Lisa Weeda, «Tillit» av Hernan Diaz eller «Fri. En oppvekst ved historiens ende» av Lea Ypi.
