Agamemnons datter og Etterfølgeren

Ismail Kadare er no aktuell på norsk med to korte romanar utgitt i ei bok. Den første, ”Agamemnon”, blei forfatta på 80-talet og smugla ut av landet. Den andre, ”Etterfølgeren” kom for få år sidan. Men begge handlar om den uhyrlege perioden i landets historie då Enver Hoxha hadde alle trådar i si hand men var i ferd med å misse grepet. Og etterfølgjaren står klar.

Viss du kan namnet på ein albansk forfattar, så er det heilt sikkert Ismail Kadare. Viss du kan namnet på to albanske forfattarar, så er du meir enn vanleg godt orientert. Sagt på ein annan måte; det kjem lite albansk litteratur på norsk. Men den som kjem, er til gjengjeld av prima kvalitet, og i slekt med litteratur frå andre nasjonar som for ikkje lenge sidan hadde eit diktatur å slite med. Kadare skildrar dei mekanismane som gjer livet til ein svært risikabel og skjør tilstand, og det frå botnen av samfunnet og opp til det nest øvste trinnet, til kronprinsens, det vil seie etterfølgjarens, posisjon.

Uhyggelege mekanismar

Ta til dømes Kringkastingssjefen, som humra litt over eit brev frå lyttarar i Lusjne. Lyttarane meinte at ein kvinneleg programleiar hadde for sid kjole i eit TV-program. Ikkje berre brevet frå folkedjupet, men også den vesle latteren vart rapportert oppover i systemet. Saka vaks seg stadig større, det blei forhøyr og oppvaskmøte og Kringkastingssjefen rasa raskt nedover alle tenkelege stigar og til sist ned den utenkelege som få veit om. Dei andre i Kringkastinga har valet mellom å delta i prosessen, eller lide same skjebne som sjefen. Systemet er djevelsk effektivt:

”Vi var nødt til å bidra, anklage, kaste skitt, først og fremst på oss selv, så på alle de andre. En ytterst diabolsk mekanisme: Etter å ha skitnet til seg selv, ble det lett å grise til alt omkring seg. Hver dag, hver time som gikk, var fulgt av en nedskriving av moralske verdier. En sykelig rus fikk makt over sinnene: Fryden over forfallet, over å se skitten spredt overalt. Selg meg, bror, jeg skal ikke ta det ille opp, jeg har selv solgt deg opptil flere ganger hittil… Og den kollektive skyldens løkke strammet seg ustanselig litt til.” (s 83)

Kva skjer med folk som heile tida risikerer å hamne i unåde etter tilsynelatande heilt uskuldige små episodar? Slikt får i alle fall ikkje fram det beste i menneskenaturen, der jo eit overlevingsinstinkt koplar seg inn i farlege situasjonar. Kadare skildrar med stor presisjon korleis denne kroniske risikotilstanden skaper eit kobbel av småbrør som hjelper Storebror til å sjå alt.

Dystre realitetar

Den første romanen, ”Agamemnons datter” handlar om etterfølgjaren som for å sikre posisjonen sin pressar dottera til å kvitte seg med ein kjærast som ikkje heilt passar inn. Han strekkjer seg langt for å kome heilt til topps, men roman to opnar med at han blir funnen død.

I Kadares Albania bles det ikkje på toppane, det haglar; det haglar kuler og sjølv om den offisielle dødsårsaka er sjølvmord, tenkjer alle sitt. For etterfølgjaren har både opne og skjulte fiendar, her er hemmelege gangar, hemmelege møte og hemmelege tenester, og mange er villige til å gå like langt som han sjølv gjekk for å oppnå posisjonar.

Dette kan høyrast ut som ein rapport om ein thriller der forfattaren ikkje heilt meistrar kunsten det er å økonomisere med effektane. I staden er dei to små historiene til Kadare nærmare realitetane enn det er triveleg å tenke på.