Gruvene ved Sørdalsvatnet

Oppdemminga har samanheng med at Sørdalsvatnet i gamle dagar var transportveg for malm frå gruvedrift i dalen innanfor vatnet, og det var for å gjere vassvegen betre at oppdemminga vart gjort.
Nede ved sjøen finn ein framleis slaggrestar etter brend malm. Her låg smeltehytta på 1700-talet, og staden heiter den dag i dag "Verket".

Grimmeliens Kobberværk først ute

På 1600- og 1700-talet vart den norske fjellheimen saumfaren av folk på leiting etter metallårer. Det var gull og sølv som lokka mest, men heller ikkje kopar og jern var å forakte.
I Sogn og Fjordane fann ein drivverdig kopar i Årdalsfjella og starta Årdal Koparverk. Funne ved Grimelid ved Stongfjorden førte til Grimmelid Kobberværk og på Svanøy vart Svanøy Gruver starta. På alle stadane vart det starta gruvedrift - til dels i stort omfang.
I Saurdalen ved Sørdalsvatnet fann ein også koparkis, og her var også titanhaldig jernmalm.
Grimmelid Kobberværk som dreiv kopargruver ved innløpet til Førdefjorden, sikra seg retten til å drive ut malmen ved Hellevik. Dei som fekk privilegiet til gruvedrift både i Saurdalen og i Grimelid i var Wilhelm Teting og B. Reinhardsen. Dei rota ein del omkring frå 1759 og utover til 1780, bygde ei lita smeltehytte og demde opp Sørdalsvatnet, men noko gruvedrift i retteleg forstand vart det ikkje før i 1864.

Grimmeliens Kobberværk var truleg meir interessert i skogen kring Hellevik og Gjølanger enn i malmen der. På denne tida nytta ein nemleg eld og kaldt vatn i staden for krut for å sprengje berget. Store vidder vart snauhogne for å drive smelteverket i Grimelid. I bygdeboka vert det fortalt at avvirkinga kring Gjølanger og Hellevik vart så hard at det måtte setjast forbod mot meir hogst.

Titangruvene i Saurdalen

Større gruvedrift på titanmalmen i Saurdalen kom ikkje i gang før i 1864 - denne gongen av eit selskap som kalla seg "The Norwegian Titanic Iron Company Limited", med hovudkontor i Leeds i England. Den største titangruva dreiv dette selskapet i Blåfjell i Sokndal, Vest-Agder.
Gruveselskapet i Hellevik fekk namnet "Norske Titanjern Compagni - Sørdal Jernværk". Selskapet fekk skøyte på eigedomen i 1864. Både leiing og arbeidarar var for det meste innflyttarar. Nokre av dei skreiv seg for "Værket" eller "Jærnværket" til etternamn.

I tønner til England

I 1864 produserte selskapet 2600 tønner malm. I denne perioden var det inga smeltehytte i Hellevik, for malmen vart ført direkte ombord i skip og frakta til smelting i England. Det same gjorde dei med malmen frå Sokndal, og årsaka var at det på den tida berre var i England at ein hadde omnar som helt høg nok temperatur til å smelte ut titan frå malmen.
Inne i Saurdalen dreiv selskapet i to malmbrot som vart kalla "Ytste gruva" og "Inste gruva" - namn som heng ved landskapet den dag i dag. Ned til vatnet vart det bygt steinsette vegar og ein "vaggegang" med skinner ned til vatnet. Herfrå vart malmen frakta over Sørdalsvatnet i store prammar. Ved fjorden vart det bygt utskipingskai som ein framleis ser restar av.
Men drifta lønte seg dårleg, og i 1874 måtte titanjern-selskapet gje seg. I 1886 vart gruveområdet skøytt tilbake til den opphavelege eigaren.

Titanåre i ytre Sunnfjord og Sogn

Den same åra med titanhaldig malm som skapte gruvedrift i Saurdalen, finn ein også att ved Folkestad og ved Skifjorden i Hyllestad. Utanom Saurdalen, har det ikkje vore gjort forsøk på kommersiell drift på malmåra andre stader. På Tippheia ved Søre-Folkestad er det tydelege merke etter prøvetaking av malm. Det er uklårt kven som har skjerprettane der, men dokument frå tidleg på 1900-talet kan tyde på at det antan var franskmenn som hadde interesser der. Førekomsten der er svært liten.

Siste gruveperioden

I 1907 gjorde ein eit nytt forsøk på gruvedrift ved Sørdalsvatnet av eit engelsk selskap. No kom nokre trønderar til bygda, sette båtane i stand og bygde brakker. Seinare vart det arbeid for kring 20 mann. Men etter tre år gav ein opp, og sidan har det ikke vore gjort forsøk på å utnytte titanførekomstane ved Sørdalsvatnet.

Elevarbeid om gruva

I samband med Kulturminneåret i 1997 gjorde elevar ved Hellevik skule eit stort arbeid for å kartleggje gruvehistoria i Saurdalen. Resultatet av arbeidet vart gjeve ut på CD-rom, og elevane vart kalla til Oslo der dei vart heidra for den flotte innsatsen.