Futesete og adelsgods

Men Kongegodset vart dei første åra bygsla m.a. av Hans Finsøn Rostvig. Frå 1575 vart garden futegard for Sunnfjord, og avløyste dermed Fure i Fjaler for ei tid (sjå "Historia i Fjaler"). Dei første futane på øya Bru var Laurits Skjøt, Peder Due og Nils Busch. Men også stiftsskrivar Anders Matsen fekk bruke Bru som embetsgard i 14 år før København-bispen Hans Svane overtok.

Øya Bru vert adelsgodset Svanøy

Lysekrune i hovedhuset. (Foto: Thomas Hellum, NRK)

I 1662 fekk den mektige og søkkrike erkebispen av København, Hans Svane, storgarden på Bru og 339 gardar i Sunnfjord attåt av kong Fredrik III som oppgjer for lån som bispen hadde ytt til den krigslystne kongen. Kongegodset i Sunnfjord utgjorde då 40 prosent av samla jordskuld, og hadde 759 leiglendingar. Svane fekk også rett til å drive inn kongens tiende i heile Sunnfjord.
Hans Svane døydde i 1668, og enkja, Marie Fiuren Svane styrde eigdomane til 1698. I 1685 fekk ho kong Christian V til å gjere godset til adeleg setegard, og endra namnet frå Bru til Svanø (etter mannen sin, Hans Svane).

Birkerett og lokalt einevelde

Statue i hovedhuset på Svanøy. (Foto: Thomas Hellum, NRK)

Mellom privilegia som høyrde til setegardar, var birkeretten. Denne rettsordninga gav godseigaren nærmast eineveldig makt over leigledningane sine. M.a. fungerte birke-tinget som domstol, der godseigaren både oppnemnde domar (måtte godkjennast av kongen) og dreiv inn bøtene som vart målte ut. Domstolen var i praksis heilt i lomma på godseigaren, for oftast var det nære slektningar som fekk ombodet. Både på Svanøy og elles førte dette til mykje vanstyre og overgrep mot vanlege folk. Ifylgje historikaren Ernst Sars kom birkeretten frå Danmark og var ei ukjent ordning i Norge før 1660. På Vestlandet var det elles berre baroniet i Rosendal, Lysekloster og Halsnøy kloster som hadde birkeretts-mynde.

Birkedomarordninga på Svanøy varde til 1821, då den vart slegen saman med sorenskrivarembetet for Sunnfjord. Fram til då hadde altså Sunnfjord to domstolar. På rettstinga kringom i bygdene møtte både sorenskrivaren og birkedomaren til Svanøy-godset opp og sorterte sakene seg imellom. Men ofte var det bitter strid dei imellom om kven som hadde domsrett til kva.

Fram til 1718 eigde Svanes arvingar Svanøy-godset, men ingenting viser at nokon av Svane-folket vitja Svanøy. Godset vart styrt av forvaltarar som ofte for hardt fram med undersåttane.

Neste side:
· Tysk eventyrar og Bergens-kremmarar tek over
Førre side:
· Maktsenter i landsdelen
Hovedside:
· Svanøy-godset